Saturday, September 23, 2006

Ang Tinuod nga Kabag-ohan

Naka-amgo ako nga ang proseso sa pag-umol og gahum uban ug ila sa mga kabus, labi na sa Lumad, nagahagit kanuany og mas lawom nga kausaban sa akong kaugalingon. Gapasabot kini diha kanako og personal nga kausaban sa kaugalingon, kabag-ohan sa naandan nga pamatasan, panglantaw sa kinabuhi, ug kausaban sa paglihok uban kanila. Nagkinahanglan og matinud-anong pagbungkag sa akong kaugalingong estilo sa pagpuyo ug paglihok. Dili kini sayon alang kanako, tungod kay sa akong pamalandong tipik ug kabahin man ako sa nagharing kultura nga maoy hinungdan sa mga kasakit ug kalisod sa mga lumad. Tinuod nga ang inspirasyon sa akong pakig-uban kanila nagagikan sa akong pana-ad isip "reliyosang babae", apan ang institusyon sa Simbahan ug ang mga harianong simbolo niini lahi man gayod sa Lumadnong kinabuhi kansang kultura naningkamut nga mabuhi. Ang simbolo sa kayano sa mga Lumad maoy kanunay nga nagahagit kanako.

Daghan nga mga elemento sa akong kultura nga kinahanglan og "de-learning process" diha kanako. Mausahay, tungod sa akong gigikanan nga nagaharing kultura, adunay mga tentasyon nga mo-papel og maayo sa mga kalihokan sa ilang Lumadnong pakig-bisog. Mausahay diha sa prosesso sa pag-sulbad sa ilang mga problema, mas sayon alang kanako ang paghatag ug mga solusyon pinasikad sa akong naandan. Apan akong gipugngan ang akong kaugalingon, tungod kay nasayod ako nga ilaha kining pakigbisog. Ang tinuod nga solusyon nga mas malungtaron kinahanglan nga magikan gayod kanila ug ilaha gayod. Apan diha sa proseso, lisod gayod kini palutawon. Nagakinahanglan kini ug mas lawom nga pagpamati sa ilang gisulti ug wala ginasulti. Diri ako nakatuon ug unsa ka makahuloganon ang mamugna-ong pagpamati ug pagpasensya. Mamugna-on tungod kay diha sa akong hilom nga pagpamati, nakabungat sila sa tinuod nilang isulti. Alang kanako, kini ang esensya sa prosesso sa pag-umol og gahum sa mga kabus, labi na sa mga Lumad nga anaa sa kultura sa kahilom.. Konkreto nako kining nasaksihan taliwala sa ilang mga pag-antus ug sa ilang mga kasinatian sa pipila ka mga higayon sa ilang kada-ugan. Tinuod nga ang pagsulod niining proseso dugay ug lisod, apan dinhi usab nako gibati ang kalipay nga makita ang mga Lumad nga nanaghudyaka dili lamang sa nahibalik nilang yutang kabilin kundili usab ang nahibalik nga gahum sa ilang mamugnaong mga pulong ug ang katahom sa ilang mga sayaw, balak ug kanta.

Wednesday, April 26, 2006

Astonda K'naan of the B'laan Tribe













Sa dihang padayon akong nakiglambigit kanila ug padayon nga nakatabang proseso sa mga gimbuhaton sa mga Tribal Council, miabot ang panahon nga ang panagbangi nila sa WMC nagkakusog samtang nagkapag-on usab ang baruganan sa mga lideres sa pagsupak sa padayong operasyon niini. Ang ilang Tribal Council wala mopirma sa ikaduhang kasabutan, nga gitawag nga "Heads of Agreement"13 nga buot unta ipahuman sa kompanya aron nga ang tanang kinahanglanong legal sa ilang operasyon matuman na. Samtang naa sa kahugot ang sitwasyon tali sa kompanya ug sa konseho sa tribo adunay miabot nga usa ka sulat nga walay pirma nga gipadala ngadto kay Bishop Dinualdo Gutierrez14 ngari kanako. Ang sulat nga walay pirma nagpanumbongon sa Obispo sa mga kalihukan nako didto sa WMC ug sa akong walay pagsaway sa mga ginahimo sa mga tribo nga may kalimbigitan sa moralidad sama sa pag-asawa sa usa ka tribo sa bata nga usa ka binayad kaniya (lider). Usa lang kini sa uban pa nga mga isyu nga gipanghisgutan sa sulat. Bisan pa nga kanang sulat walay pirma ang Obispo nangayo og katubagan nganhi kanako. Akong gipahibalo sa Obispo nga ang tanang gisumbong sa sulat mga kulturanhong praktis sa mga tribo nga wala na ginatugot sa moralidad alang sa mga dili tribo. Buot ipasabot nga dili nato pwedeng ipahamtang sa mga tribo ang moralidad nga wala sa ilang kultura sama sa usa lang ka asawa o ang pagpa-asawa isip pagbayad sa utang kay alang sa tribo kana kabahin sa ilang naandang pamatasan. Wala koy katungod nga mangilabot sa mga kulturanhong kinaiya nila nga wala koy igong kahimatngon sa gikahimutangan nila.

Samtang hugot (tense) ang ilang sitwasyon sa gawas kahugot sab ang sitwasyon nila sa magsoong Malid. Tataw nga adunay bangi sa mga magsoon tungod sa magkalahi nga baruganan diha sa WMC. Si Ma Dion naay kabalaka sa naga kahugot nga sitwasyon sa mga magsoon. Mao nga usa ka higayon adunay gipasiugdahan si Ma Dion nga usa ka panagdait alang sa ilang pamilya. Akong nasaksihan ang usa ka ritwal nga gipahinabo ni Bong Fulong Ma Dion ang gitawag nila nga astonda k'naan . Ang astonda k'naan usa ka ritwal sa paghusay sa usa ka bangi. Matud pa sa Bong Fulong ang usa niya ka anak nga nagasuporta sa WMC naghupot og aligotgot batok kaniya ug sa iyang mga igsoon. Ug siya dili moangay sa maong sitwasyon nga matud niya dili kana magbunga og kalinaw tali sa iyang mga anak.

Matud pa ni Toh Swee-Hin ang personal nga kabag-ohan o pamatasan ug panghunahuna sa mga lideres bug-at siya sa paghimo og desisyon sa mga kritikal nga panahon sa kinabuhi sa katilingban16 . Ang desisyon ni Ma Dion nga magpakig-uli sa iyang anak usa ka dakung mapainubsanong lakang sa kalinaw sa katilingban ug sa ilang kaliwatan sulod sa Bong Banwu.

Notes:
13 Heads of Agreement
14 Bishop Dinualdo D. Gutierrez,DD is the Local Ordinary of the Diocese of Marbel whose services extends to the B'laans in Bong Banwu Sal'naong through the Justice and Peace Desk of the Social Action Center.
16 Cf. Toh Swee-Hin,"Enculturation of Peace: A Journey of Healing and Solidarity" (Nov. 26-30,1995), p.9

(English Translation)

As I continued my involvement with them and help in facilitating the process of the activities of the Tribal Council, their conflict with the WMC intensified which strengthened also the stand of the leaders against the continued operation of the company. Their Tribal Council did not sign the second agreement, called “Heads of Agreement”, which the company wanted them to accomplish so that the legal requirements of the operation will be finalized. In the midst of this ongoing tension between the Company and the Tribal Council, an unsigned letter about me was sent to Bishop Dinualdo Gutierrez. The unsigned letter to the bishop reported my activities on WMC and that I did not do something to correct the practices of the Tribe which concerns morality, like the marriage of an adult member of the Tribe with a young girl for a payment. This was just one of the issues that was mentioned in the letter. Even if the letter was not signed the bishop requested a response from me. I clarified with the bishop that the things reported in the letter pertained to the cultural practices of the Tribe which are not morally acceptable to non-tribals. This implies that we do not simply impose the kind of morality that is not in their culture like monogamy or to get married as a payment for a debt, such practice is very much ingrained in their culture. I felt that I had no right to interfere in their cultural practices because I felt that I did not have enough knowledge about intricacies of their situation.

While the tension outside was intensifying, there was also an internal tension within the family of the Malid brothers. It was very clear that the tension was caused by the brothers’ contradictory stance in relation to WMC. Ma Dion was very concern about the increasing tension of the brothers. In order to resolve this, the “astonda k’naan was convoke. Astonda k’naan is a rite of reconciliation, resolving conflicts. According to Bong Folong Ma Dion one of his son was supporting the WMC. His son kept a grudge against him and so disturbed the peace of the family. And he was not happy about the situation because it would not bring peace to his children. There was a need for his intervention as the head of the tribe. I have witnessed this moving ritual.

According to Toh Swee-Hin, a commentator on indigenous culture, personal changes or the behaviors and the wisdom of the elders have weight on making a decision during the critical times of the community. The decision of Ma Dion in reconciling his children was a big gesture of humility on his part as a step towards peace in the community and his tribe within the Bong Banwu.

Monday, April 24, 2006

KASTIFON of the B'laan Tribe



Sa akong pagpakig-uban sa mga Lumad sa Bong Banwu Sal'naong mabati nako ang hulga sa ilang kinabuhi. Ang Bong Banwu Sal'naong maoy dugukan sa ilang tinguha nga mapawaha ang WMC (sa pagka-karon wala na ang maong corporasyon sa mina). Wala na nila gihatagan pa og paghunahuna ang pag-armas sa pagpahawa sa WMC kini tungod kay nasinati na nila ang kabangis niini. Busa sa ilang mga lakang nagsalig sila sa malinawon nga proseso nga maangkon nila ang ilang kadaugan. Mao nga usa sa mga ritwal nga ilang gihimo mao ang paghangyo sa mga sa tribo labi na yadtong naa sulod sa dapit nga sakop sa gina-angkon sa WMC labi na gyud ang mga miembro sa Malid. Nagpasiugda sila og usa ka dakung kastifon aron nga sila mismo nga mga lideres mahiusa ug mapahimutang ang adunay mga tawo nga murag mo-abogado sa usa ka grupo ug dinhi usab ginahisgutan ang mga kasabutan sa pagbalik sa gibati o ang mga gamot hinungdan sa bangi. Sa kastifon nga gipasiugda sa Salnaong gisabot-sabot nila ang matag-usa sa mga bagay nga ilang hiusahan sa pagdepensa sa ilang yutang kabilin. Ang mga "gray areas" sa ilang pagsupak sa WMC ila kining gihisgutan. Ug sa ilang pagsabot-sabot ila usab gikasabutan ang paghimo og Astonda k'naan nga maoy katapusan sa paghusay sa ilang bangi.

(English Translation)

In my journey with the Lumads in Bong Banwu Salnaong, I have felt the threats to their life. Bong Banwu Sal’naong was considered as the center in their struggle to drive away WMC (this mining company has already left). In their struggle, they did not consider taking up arms because they themselves have already experienced its violence in the past. And so they opted for a peaceful process to gain victory. Thus, one of the rituals that they performed was to gather all the members of the tribe within the WMC covered area, especially those members in Malid. They performed a big Kastifon so that the leaders themselves would be united. Here, they discussed about their tribal covenant and the root cause of their conflict. The big Kastifon was held in Salnaong wherein everyone was consulted on how they could collectively defend their ancestral land. They also discussed about some of the “gray areas” in their struggle against WMC. They concluded their discussion with the resolve to hold an “Astonda k’naan” which was the last ritual in the resolution of their tribal conflict.

Sunday, March 26, 2006

MGA IMPLIKASYON ALANG SA KALINAW UG KALAMBO-AN




Akong nakita nga ang pagtukod og kalinaw taliwala sa kabus nga kahimtang sa mga Lumad dili sayon. Kini, tungod kay bisan sa ilang kabus nga kahimtang, ang realidad sa Lumadnong kultura makuti kaayo. Adunay mga importante nga aspeto nga angay tan-awon ug tuki-on. Ang pagpahimulos nga ilang natagamtam wala lamang nakapa-apekto sa ilang panginabuhi-an, kon dili sa ila usab nga kultura nga maoy nagahatag kanila dignidad sa ilang kaugalingon o pagka-kinsa isip Lumad. Mao nga sa proseso sa pagmugna og kultura sa kalinaw, importante kaayo ang pag-respeto ug pag-ila sa gawasnong katungod sa pagsalmot sa ilang kaugalingon diha sa tanang aspeto sa proseso sa ilang kinabuhi.

Sa ngadto-ngadto, akong nasinati nga dili kaayo epektibo ang paghatag kanila og gabayan sa pagmugna og kalinaw gikan sa taas. Gawas nga dili kini epektibo, ang maong proseso makadugang lamang og duso kanila ngadto sa kultura sa kahilom. Ang proseso sa kalinaw mas malungtaron kon kini magagikan gayod kanila ug haom sa ilang kaugalingong kultura.

Ang kultura maoy konkreto nga pagpadayag sa espiritu sa tawhanon nga katilingban. Busa ang espiritu sa Lumad nga nangita og kalinaw sa ilang katilingban mapadayag ug mamugna lamang nila kini sulod ug pinaagi sa ilang Lumadnong kultura. Alang kanako, dako ang implikasyon niini sa mga paningkamot ug pamaagi sa proseso sa pag-mugna og kultura sa kalinaw. Nagapasabot kini og usa ka pangkinatibuk-an ug komprehensibo nga proseso, labi na sa mga Lumad. Kini, tungod kay lawom ang panaglambigitanay sa mga nagkalain-lain nga elemento sa ilang kulturanhong kinabuhi. Mao nga bisan diha sa pamaagi sa paglihok, kinahanglan gayod ang kanunay nga pagtamod sa makuti nga dula sa nagalina-in-lain nga elemento sa Lumadnon nga kultura.


(English Translation)

I have realized that peace-building in the midst of the poverty stricken condition of the Lumads is not easy. This is because, aside from their poverty, the reality of their culture is very complex. There are elements in their culture that need to be analyzed and understood. The exploitation that they have suffered did not only affect their livelihood, but also their culture which gives them dignity and identity as Lumads. That is why in the process of shaping the culture of peace, it is very important to respect and to recognize their human rights to participate in all dimensions of their life.

Later on, I realized that giving them guidelines for peace-building from above is not very effective. Such process only re-enforces the culture of silence. A peace process is only lasting if the very process is really coming from them and appropriate to their culture.

Culture is the concrete manifestation of the human spirit of the community. That is why the spirit of the Lumads, which is seeking for peace in their community, can only be manifested in and through their own indigenous culture. I believe that there is a big implication on this in our effort and approach to the culture of peace. This means a total and comprehensive process, especially among the Lumads. This is because there is a profound inter-connectedness of the elements of their cultural life. That is why even in our ways of doing, there is real need to constantly pay attention to the complex dynamics of the elements of the indigenous culture.

Saturday, March 25, 2006

ANG PAKIG-UBAN SA KINABUHI SA MGA LUMAD PADULONG SA HUSTISYA UG KALINAW




Ang akong diutay nga pakig-ambit usa ka mapaubsanon nga halad sa akong natun-an isip sa usa ka alagad sa katawhan. Kini pagtulon-an nga nahanungod sa proseso sa kabag-ohan nga nahitabo dili lamang sa kinabuhi sa mga katilingban sa Lumad nga akong gi-alagaran, kundili usab kabag-ohan sa akong panglantaw ug baruganan sa kinabuhi. Busa ang sabakan diin nahimugso ang akong sugilanon nagagikan sa paghilambigit sa akong kultura ug ang kultura sa mga Lumad padulong ngadto sa makanunayong pag-umol sa kultura sa kalinaw. Ug tungod usab kay ang akong kaugalingon inumol man sa akong kultura ug pagkig-hilambigit niini sa uban, mao nga ang akong sugilanon linatid susama og porma sa estorya sa kaugalingon.

Ang akong pagsalmot sa kinabuhi sa mga kabus nga katawhan sa probinsya sa South Cotabato, labi na gayod sa mga Lumad, nagsugod uban sa pagtukod niadtong 2 sa Hulyo/1990 sa Justice and Peace Desk, usa sa mga sanga sa Social Action Center (SAC) sa Dyosises sa Marbel. Ako ang gisangunan sa gimbuhaton sa pagdumala sa maong opisina. Gimugna kini sa simbahan isip pagtubag sa mga indibidwal nga problema sa mga biktima sa inhustisya sa han-ay sa mga kabus nga katawhan sa nagkalain-lain nga parokya. Sa mga kaso nga gisang-at sa among opisina, akong nakita nga ang kadaghanan sa mga indibidual nga kaso sama sa yuta ug uban pa, tipik ug kabahin lamang sa daku ug makasaysayanon nga panagbangi sa dili makiangayon nga gambalay nga nagapatigbabaw sa kinatibuk-an sa probinsya. Akong nakita nga bisan pa sa kayano sa kinabuhi sa katawhan, ang ilang mga problema, sama sa yuta, aduna kini koneksyon kanunay sa nagkali-lain nga aspeto sa ilang sosyo-kulturanhon nga kinabuhi. Mao nga ang mga paningkamot sa pagsulbad niini dili sayon, tungod sa iyang pagkamakuti. Akong nakita kini labi na gayod sa mga katilingban sa mga lumad nga maoy akong gihatagan og bug-at nga pagtagad sa akong pamalandong ug pagsugilon bahin niini. Nagsugod ang akong kasinatian sa mga lumad nga katawhan sa Agosto 1990. Ug dinhi sa Lob nakita ko ang naugdaw nga 3 balay nga, matod pa sa taho sa mga Lumad, gisunog sa mga armadong grupo nga sinuhulan sa Ansa Farm. Ug gisundan pa ang samang pangsunog sa mga balay didto sa Montil ug sa Lakag nga gihimo gihapon sa maong armadong grupo. Dinhi niining higayona akong nahibalo-an nga ang Ansa Farm usa ka ranso sa mga baka nga gipanag-iyahan sa usa ka langyaw nga negosyante. Diha sa akong pakigsugilon sa mga biktima sa pagpasunog akong natukian nga sila buot pahawaon sa yuta nga ilang giila nga yutang kabilin.

Akong natukian nga ang problema sa yuta adunay mas lawom nga gipasabot sa ilang kinabuhi isip Lumad. Ang problema sa yuta dili lamang problema nga legal, kon dili problema sa kinabuhi ug kamatayon sa ilang kultura isip Lumad. Alang kanila ang yuta dili lamang usa ka butang nga magamit aron mabuhi, kon dili kinabuhi gayod. Walay yuta, walay kinabuhi usab ang lumad. Mao nga, sa akong kasinatian sa ubay-ubay na nga panahon, akong nakita nga mas mainiton ug malungtaron kaayo nga makigbisog ang Lumad, kon itandi sa mga kabus nga anaa sa patag.

Ang akong pamaagi sa pagbasa ug pagtuki sa ilang kahimtang, ug ang pagpasayon sa pagtransporma sa mga problema sa mga Lumad, nagasukad sa pagtoo nga ang katilingban sa mga lumad maoy tigmugna sa ilang kaugalingong kultura/kasaysayan. Kini nagapasabot nga ang kaakuhan sa paghulagway sa ilang kahimtang, pagtuki sa ilang mga problema, ug pagtransporma niini aron mapatunhay ang kalinaw sa ilang katilingban anaa sa ilang mga kamot. Mao nga ang pagsulbad ug pagbag-o sa mga problema ug pag-umol sa kultura sa kalinaw nagagikan gayod sa ubos.


(English Translation)

The little story that I want to share is my humble gift of what I have learned as a servant of the people. What I have learned pertains to the transformative processes that happened not only in the life of Lumad communities, but also brought about radical changes of my view and stand point regarding life. So, the birthing of this little story emerged from the encounter between my own culture and the Lumad culture hoping to shape a culture of peace. And since I am nourished and shaped by my own culture and its relationship with others, the story about myself would be in the context of such relationship.

My involvement in the life of the poor in the province of South Cotabato, especially with the Lumads, started simultaneously with the creation of Justice and Peace Desk, a branch of the Social Action Center (SAC) in the Diocese of Marbel, in July 2, 1990. I was given the task to manage the office. This was created by the Church in order to address the many problems of individuals in the different parishes who have been victims of injustices. Among the many cases brought to the attention in our office, I noticed that most of the individual cases, which were land-related and others, were part of the larger and historical contradiction of the unjust structure that has prevailed in the whole province. I have seen that even how simple life might be among the people, their problems, like land, was always tied up to the socio-cultural life of the community. That is why attempts of solving them is not easy, because of its complexity. I have witnessed this especially among the communities of the Lumads which I would give more weight in my reflection and story. My experience with the Lumad started sometime in Agosto 1990. In Lob, I have witnessed 3 houses burned to ashes, which, according to reports of the Lumads, was done by an armed group allegedly hired by Ansa Farm. This burning of houses was followed by the same incident in Montil and Lakag allegedly done by the same armed group. It was during this time that I learned Ansa Farm as a ranch owned by a foreign businessman. In my conversation with the victims, I found out that the perpetrators would like to drive them out of their ancestral land.

I have come to realize that the problem of land had a deeper meaning in the life of Lumads. For them, land is not only a thing to be used, but it is life itself. If there is no land, there is no life for the Lumad. That is why, based on my experience for sometime already, I have noticed that the Lumads are passionate and sustaining in their struggle for land compared to the poor in the low lands.

My way of reading, understanding their situation, and facilitating the resolution of their problems are based on the belief that the Lumads must be the authors of their own culture and history. This means that the responsibility of picturing, analyzing their problem and transforming their situation towards a peaceful community should be in their hands. It is for this reason that any solution of problems and transformation towards a culture of peace must start from below.